Τα Έμφυλα Στερεότυπα σε Δικαστικές Αποφάσεις είναι πραγματικότητα
Έχουμε ήδη αναφέρει (εδώ) τι θεωρείται στερεότυπο και προκατάληψη με βάση το φύλο και παραδείγματα ως προς το πως αυτό επηρεάζει την απονομή δικαιοσύνης. Αναφερθήκαμε επίσης σε απόφαση της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για την Εξάλειψη των Διακρίσεων σε βάρος των Γυναικών σύμφωνα με την οποία απόφαση Δικαστηρίου στις Φιλιππίνες περιείχε στερεοτυπικά σχόλια τα οποία οδήγησαν στην εξαγωγή δυσμενών συμπερασμάτων για το θύμα βιασμού.
Στο παρών θα αναλύσουμε εκτενώς λόγω και της σημασίας του ζητήματος, διεθνείς αποφάσεις αλλά και κυπριακές που σχετίζονται με τα έμφυλα στερεότυπα και προκαταλήψεις. Θα επιστήσουμε επίσης την προσοχή σε σχετικούς οδηγούς που θεωρούμε ότι είναι εξαιρετικά σημαντικοί να γνωρίζουν οι λειτουργοί της δικαιοσύνης.
Κυπριακή Υπόθεση no. 1
Σε υπόθεση που αφορούσε καταγγελία παραπονούμενης γυναίκας για κατ’ισχυρισμό σεξουαλική παρενόχληση από τον εργοδότη/προϊστάμενο της, το Δικαστήριο έκρινε ότι η μαρτυρία της δεν παρείχε στο Δικαστήριο το στερεό υπόβαθρο για να εξάξει ασφαλή ευρήματα και συμπεράσματα ως προς την ενοχή του κατηγορούμενου. Προς τούτο το Δικαστήριο ανέφερε αυτολεξεί ότι:
Η παραπονούμενη στην κατάθεση της αναφέρει ότι μετά το πρώτο περιστατικό που ο κατηγορούμενος την ρώτησε πόσες φορές έκανε σεξ με τον άνδρα της ένιωσε αηδία για το πρόσωπο του κατηγορούμενου.Αυτό εκ πρώτης όψεως θα είχε μια λογική, όμως τα υπόλοιπα στοιχεία που προκύπτουν μέσα από την τεθείσα μαρτυρία, δημιουργούν εύλογα ερωτηματικά.
Αν πράγματι ένιωθε αηδία η παραπονούμενη για τον κατηγορούμενο και ότι δεν ήθελε να την αγγίζουν διότι την ενοχλεί και της προκαλεί άγχος, ως η θέση της, που επίσης εκ πρώτης όψεως θα είχε μια λογική, η παραπονούμενη δεν θα προέβαινε στην φωτογράφιση με τον κατηγορούμενο, ως αυτή απεικονίζεται στο τεκμήριο 15, όπου η παραπονούμενη φωτογραφίζεται όρθια δίπλα στον καθήμενο κατηγορούμενο, με οικιότητα, ακουμπώντας το δεξί της χέρι στην πλάτη του κατηγορούμενου, αμφότεροι χαμογελαστοί και το δεξί μέρος του σώματος της από την μέση και κάτω ακουμπά ελαφρώς το αριστερό χέρι του κατηγορούμενου. Η παραπονούμενη και ο κατηγορούμενος προφανώς φωτογραφήθηκαν με δική τους θέληση, χωρίς καμία απολύτως πίεση.
Η εξήγηση που έδωσε επί αυτού του σημείου, ήτοι ότι προσπάθησε να μην φοβάται τον κόσμο και να είναι πιο φιλική και προσιτή δεν έπεισε το Δικαστήριο, διότι δεν συνάδει με την κοινή λογική ένα άτομο που αηδιάζει κάποιο άλλο, ακόμα και να θέλει να συμπεριφέρεται με τον τρόπο που ανέφερε να προβαίνει σε μια τέτοια φωτογράφιση, όσο πρόβλημα και να υπάρχει με την ερμηνεία καταστάσεων για τα οποία λάμβανε θεραπευτική υποστήριξη. Σε αυτό το σημείο έρχεται και η πρώτη ρίξη στην εκδοχή της παραπονούμενης, διότι δεν έχει πειστεί το Δικαστήριο ότι η παραπονούμενη ένιωθε αηδία για τον κατηγορούμενο, διότι δεν θα προέβαινε σε αυτήν την πράξη που αξιολογήθηκε πιο πάνω. Δεν είναι όμως μόνο αυτό.Η αναφορά της παραπονούμενης ότι επέρριπτε το φταίξιμο στον εαυτό της και προσπαθούσε να αντιδράσει είτε με γέλιο είτε με πράξεις που να καταδεικνύουν απειθαρχεία, δεν πείθει το Δικαστήριο, διότι η ίδια η παραπονούμενη στην μαρτυρία της έδειξε στοιχεία ότι διαμαρτυρόταν εάν κάτι την ενοχλούσε”.
Οι πιο πάνω αναφορές θυμίζουν σε μεγάλο βαθμό τις αναφορές του Δικαστηρίου στις Φιλιππίνες, όπου η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για την Εξάλειψη των Διακρίσεων σε βάρος των Γυναικών κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το Δικαστήριο αξιολόγησε το θύμα στερεοτυπικά (δες εδώ).
Παρατηρήσεις μας
Και σε αυτή την περίπτωση το Δικαστήριο καθόρισε ότι δεν ήταν λογικό η παραπονούμενη να φωτογραφηθεί με τον κατηγορούμενο και να ακουμπά την πλάτη του ενώ είχε υποστεί όπως ανέφερε σεξουαλική παρενόχληση από αυτόν.
Tο Δικαστήριο επίσης θεώρησε ότι η παραπονούμενη θα διαμαρτυρόταν εάν κάτι την ενοχλούσε σύμφωνα με τα στοιχεία του χαρακτήρα της που έδειξε στο Δικαστήριο.
Στερεότυπο θεωρείται όταν αναμένεται μια συγκεκριμένη αντίδραση ως “λογική” ή όταν θεωρείται ως “ιδανική” η συγκεκριμένη αντίδραση μιας γυναίκας ή ενός άνδρα θύμα σεξουαλικής παρενόχλησης.
Η ανεπανόρθωτη ζημιά των στερεότυπων σε δικαστικές αποφάσεις
Όταν τα στερεότυπα επηρεάζουν τις αποφάσεις δικαστηρίων ανεξαρτήτως του νόμου και των γεγονότων, αυτό ενδέχεται να οδηγήσει σε καταστρατήγηση της αμεροληψίας των δικαστών.
Τα στερεότυπα επίσης ενδέχεται να διαστρεβλώσουν την αντίληψη και την κατανόηση των δικαστηρίων της βίας με βάση το φύλο ακόμη και να επηρεάσουν την κατάληξη τους στο εάν υπήρξε παραβίαση ανθρώπινου δικαιώματος ή όχι. Οι γυναίκες θα πρέπει να είναι σε θέση να βασίζονται σε ένα δικαστικό σύστημα ελεύθερο από μύθους και στερεότυπα και σε ένα δικαστικό σύστημα, η αμεροληψία του οποίου δεν θα διακυβεύεται από μεροληπτικές εικασίες.
Η εξάλειψη της δικαστικής στερεοτυπίας στη δικαιοσύνη, αποτελεί σημαντικό και βασικό βήμα για την την διασφάλιση της ισότητας και της δικαιοσύνης των θυμάτων. [1]
Κυπριακή Υπόθεση no.2
Μια άλλη υπόθεση η οποία συγκλόνισε την κοινή γνώμη στην Κύπρο, είναι αυτή όπου (σύμφωνα με τα γεγονότα της υπόθεσης) το 2018 ένας άνδρας είχε συνάψει ερωτική σχέση με μια γυναίκα, μητέρα δύο ανήλικων παιδιών.
Η γυναίκα αυτή του ζήτησε να χωρίσουν και εκείνος, όπως ομολόγησε στην Αστυνομία, αδυνατούσε να αποδεχθεί τον χωρισμό, με αποτέλεσμα το βράδυ της 13ης Σεπτεμβρίου να μεταβεί στο σπίτι της, όπου την πλησίασε πεζός και άρχισε να φωνάζει, και στη συνέχεια πήρε το κυνηγετικό και την πυροβόλησε δύο φορές στην πλάτη. Η γυναίκα κατά το χρόνο διάπραξης του πιο πάνω αδικήματος ήταν εγκυμονούσα.
Το Κακουργιοδικείο στην απόφαση του έκρινε τον 24χρονο με επιείκεια, αφού έλαβε υπόψη το γεγονός ότι είχε μάθει πως η γυναίκα, με την οποία διατηρούσε σχέση, είχε παράλληλη σχέση με άλλον,γεγονός που επηρέασε την κρίση του κατηγορούμενου, ενώ έκρινε ότι ο κατηγορούμενος προέβη στην παράνομη πράξη χωρίς προσχεδιασμό και προμελέτη. [2].
Τέτοια προσέγγιση σε υποθέσεις βίας κατά συντρόφου, υπονοοεί ότι η πράξη μιας γυναίκας προκάλεσε το σύντροφο της στο να ασκήσει βία.
Εδώ εύλογα παρατηρείται ότι το δικαστήριο επικεντρώνεται στη συμπεριφορά του θύματος και συμβάλλει στη συνέχιση της “κουλτούρας” απόδοσης ευθυνών στο θύμα (“victim blaming“). Ακόμη παρατηρείται να λαμβάνεται ως ελαφρυντικός παράγοντας κατά την επιβληθείσα ποινή η πράξη ή συμπεριφορά της γυναίκας κάτι το οποίο όπως είδαμε πιο πάνω είναι κατακριτέο. [3]
Κυπριακή Νομοθεσία
1. Η Σύμβαση για την Εξάλειψη όλων των Μορφών Διακρίσεων κατά των Γυναικών (CEDAW) (η οποία κυρώθηκε στην Κύπρο με τον περί της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την Εξάλειψη κάθε Μορφής Διάκρισης σε βάρος της Γυναίκας (Κυρωτικό) Νόμο του 1985 Αρ. 78(ΙΙΙ) του 1985) είναι για ακόμη μία φορά σχετική καθώς όπως προβλέπει:
Απαιτείται όπως τα κράτη μέλη (συμπεριλαμβανομένου της Κύπρου) λάβουν τα απαραίτητα μέτρα προς εξάλειψη των σεξιστικών στερεοτύπων και των πατριαρχικών κοινωνικών προτύπων που διατρέχουν κάθε πτυχή της δημόσιας ζωής και βασίζονται σε ιδέες περί κατωτερότητας ή/και ανωτερότητας ενός των δύο φύλων, αλλά και προς προαγωγή μέσω νομοθετικών πρωτοβουλιών της ισότητας των φύλων.
Υπενθυμίζεται η Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των Γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας ( κυρώθηκε με τον υπ՚ Αρ. 14(ΙΙΙ) του 2017 Νόμο) η οποία απαιτεί από τα κράτη μέλη να:
αναβαθμίσουν το νομοθετικό τους πλαίσιο προς αντιμετώπιση της βίας και προς εξάλειψη των έμφυλων διακρίσεων, ώστε να παταχθούν προκαταλήψεις, έθιμα, … και άλλες πρακτικές που βασίζονται σε ιδέες περί κατωτερότητας του γυναικείου φύλου και να εκμηδενισθούν τα στερεότυπα των φύλων, συνιστώντας στα κράτη μέλη να λάβουν μέτρα για την πρόληψη και καταπολέμηση του σεξισμού και των εκδηλώσεών του, τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα.
2. Ο πρόσφατα δημοσιευμένος Νόμος περί της Πρόληψης και της Καταπολέμησης της Βίας κατά των Γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας και περί Συναφών Θεμάτων του 2021 ο οποίος αναφέρει ότι:
“Το Δικαστήριο, κατά την άσκηση των εξουσιών του προς επιμέτρηση και επιβολή ποινής για αδίκημα βίας κατά γυναίκας, λαμβάνει υπόψη ως επιβαρυντικές, εφόσον δεν αποτελούν ήδη μέρος των συστατικών στοιχείων του αδικήματος, τις ακόλουθες περιστάσεις:
- το αδίκημα διαπράχθηκε εναντίον προσώπου από πρώην ή νυν σύζυγο ή σύντροφο …ή από πρόσωπο που συζεί ή συζούσε με το θύμα …·
- το αδίκημα διαπράχθηκε εναντίον …κατά γυναίκας η οποία εγκυμονούσε κατά τον χρόνο διάπραξης του αδικήματος ή που τελούσε υπό άλλες ειδικές
συνθήκες∙ - το αδίκημα διαπράχθηκε με τη χρήση ή υπό την απειλή όπλου ή άλλου επικίνδυνου αντικειμένου·
- το αδίκημα είχε ως αποτέλεσμα την πρόκληση σοβαρής βλάβης στο θύμα.
Ο πιο πάνω Νόμος δεν είχε ψηφιστεί κατά την έκδοση της πιο πάνω απόφασης αλλά η ίδια πρόνοια υπήρχε στην Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, η οποία είχε κυρωθεί από την Κύπρο και η οποία κατά το χρόνο εκείνο ήταν δεσμευτική για την Κυπριακή Δημοκρατία.
3. Ο Νόμος Θέσπισης Ελάχιστων Προτύπων σχετικά με τα Δικαιώματα, την Υποστήριξη και την Προστασία Θυμάτων της Εγκληματικότητας Νόμος
Σύμφωνα με το άρθρο 17 (1) και (2) του Μέρους ΙV του περί της Θέσπισης Ελάχιστων Προτύπων σχετικά με τα Δικαιώματα, την Υποστήριξη και την Προστασία Θυμάτων της Εγκληματικότητας Νόμος του 2016 (51(I)/2016), το Δικαστήριο, αξιολογώντας ατομικά την προσωπική κατάσταση του θύματος, διασφαλίζει ότι:
- το θύμα τυγχάνει ειδικής μεταχείρισης που αποβλέπει στην αποτροπή επακόλουθης θυματοποίησής του, από ερωτήσεις σχετικά με την ιδιωτική ζωή του και από άσκοπες ερωτήσεις από τους κινδύνους ψυχικής, συναισθηματικής ή ψυχολογικής βλάβης,
- προστατεύεται η αξιοπρέπεια του θύματος[4].
Οδηγός Δικαστικής Συμπεριφοράς
Τα δικαστήρια οφείλουν να τηρούνται ενήμερα για τις εξελίξεις στο διεθνές δίκαιο, συμπεριλαμβανομένων των διεθνών συμβάσεων και άλλων εγγράφων που εγκαθιδρύουν τα πρότυπα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (αρχή 6.6 του Οδηγού Δικαστικής Συμπεριφοράς όπως θα αναφερθεί πιο κάτω).
Ο Οδηγός Δικαστικής Συμπεριφοράς συντάχθηκε κατά τα πρότυπα των Αρχών Bangalore (Bangalore Principles of Judicial Conduct) οι οποίες υιοθετήθηκαν από τις χώρες του Συμβουλίου της Ευρώπης και έχουν κατοχυρωθεί στην 59η συνεδρία της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, αποτελώντας αρχές οικουμενικής εμβέλειας.
Όπως αναφέρεται σε ανακοίνωση του Ανωτάτου Δικαστηρίου ημερομηνίας 30/01/2019:
“Οι Αρχές Bangalore και συνεπακόλουθα ο Οδηγός Δικαστικής Συμπεριφοράς εμπεριέχουν πρότυπα συμπεριφοράς τα οποία αποτελούν μέρος της μακράς δικαστικής παράδοσης και έχουν αναγνωριστεί από σειρά αποφάσεων του Ανωτάτου Δικαστηρίου”.
Ο Οδηγός λοιπόν αναφέρει ότι:
O δικαστής πρέπει να εκτελεί τα δικαστικά καθήκοντα του, χωρίς εύνοια, μεροληψία ή προκατάληψη (αρχή 2 του Οδηγού).
O δικαστής θα απαιτεί από τους δικηγόρους, σε διαδικασίες ενώπιον του, όπως αποφεύγουν να εκδηλώνουν, διά λόγων ή συμπεριφοράς, μεροληψία ή προκατάληψη βασισμένη πάνω σε «άσχετους λόγους», εκτός εάν πρόκειται για κάποιο ζήτημα που είναι νομικώς σχετικό με τα επίδικα θέματα και μπορεί να αποτελέσει το αντικείμενο εύλογης άσκησης δικηγορίας.(αρχή 5.5).
Ως «άσχετοι λόγοι» για τους σκοπούς της πιο πάνω αρχής θεωρούνται η φυλή, το χρώμα, το φύλο, η θρησκεία, η εθνική προέλευση, η κοινωνική τάξη, η ανικανότητα, η ηλικία, η οικογενειακή κατάσταση, ο σεξουαλικός προσανατολισμός, η κοινωνική και οικονομική κατάσταση και άλλα.
Ανώτατο Δικαστήριο Καναδά
“Το κοινό δίκαιο (common law) πάντα έβλεπε τα θύματα με καχυποψία και δυσπιστία. Ως αποτέλεσμα, δημιουργήθηκαν μοναδικοί κανόνες απόδειξης. Το παραπονούμενο πρόσωπο σε δίκη σεξουαλικής επίθεσης, αντιμετωπιζόταν διαφορετικά συγκριτικά με οποιοδήποτε άλλο. Σε υποθέσεις σεξουαλικών αδικημάτων, το κοινό δίκαιο ‘καθιέρωσε’ τα στερεότυπα θεσπίζοντας κανόνες οι οποίοι καθιστούσαν εξαιρετικά δύσκολη την ικανότητα το παραπονούμενο θύμα να καθιερώσει την αξιοπιστία του και να εξουδετερώσει ερωτήσεις και εικασίες σχετικά με το ήθος και τον χαρακτήρα του”.[5]
Υπόθεση Ανωτάτου Δικαστηρίου Ινδίας
Το Ανώτατο Δικαστήριο της Ινδίας το Μάρτιο του 2021, αποφάσισε ότι:
“οι Δικαστές πρέπει να αποφεύγουν υπό οποιεσδήποτε περιστάσεις να χρησιμοποιούν αιτιολογία / λεκτικό το οποίο υποβαθμίζει ένα σεξουαλικό αδίκημα και τείνει να υποτιμά το θύμα”
Το Ανώτατο Δικαστήριο προχώρησε ακόμα και έδωσε διάφορα παραδείγματα στερεοτυπικών εκφράσεων:
- “οι γυναίκες είναι σωματικά αδύναμες και χρειάζονται προστασία”.
- “ο άνδρας είναι οι επικεφαλής του σπιτιού”
- “η μητρότητα είναι καθήκον και ρόλος κάθε γυναίκας”
- “το να είναι μόνες το βράδυ ή να φορούν συγκεκριμένα ρούχα καθιστούν τις γυναίκες υπεύθυνες στο να δέχονται επιθέσεις”.
- “οι γυναίκες είναι συναισθηματικές και συχνά αντιδρούν υπερβολικά ή δραματοποιούν γεγονότα”
- “από την έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων σωματικής βλάβης σε υπόθεση σεξουαλικού αδικήματος συνάγεται ότι υπήρχε συναίνεση από τη γυναίκα”.
Ο Δικαστής Bhat μάλιστα ανέφερε ότι:
“αποφάσεις και διατάγματα συνεχίζουν να αντικατροπίζουν εδραιωμένες πατερναλιστικές και μισογυνιστικές συμπεριφορές ακόμα και μετά από 70 χρόνια ως Δημοκρατία… Μία γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός της στη σύγχρονη κοινωνία, με νόμους που διαμορφώνονται από άντρες και με ένα δικαστικό σύστημα που κρίνει την γυναικεία συμπεριφορά υπό την αντρική οπτική γωνία.” [6]
Θεωρούμε ότι η πιο πάνω Απόφαση είναι εξαιρετικής σημασίας καθώς επιβεβαιώνει ότι οι στερεοτυπικές εκφράσεις και συμπεριφορές δεν δικαιολογούνται πόσο μάλλον όταν εκφράζονται σε αιτιολογικό δικαστικής απόφασης.
Ευελπιστούμε ότι θα υπάρξει και στην Κύπρο τέτοια πρωτοφανής απόφαση καθώς όπως θα δούμε πιο κάτω υπάρχουν αποφάσεις στις οποίες είναι εμφανείς τέτοιες στερεοτυπικές εκφράσεις.
Κατάληξη
Είναι σαφές από τα πιο πάνω ότι απαγορεύονται στερεοτυπικά σχόλια, εκφράσεις και η εξαγωγή στερεοτυπικών συμπερασμάτων τόσο κατά την ακροαματική διαδικασία αλλά και κατά την έκδοση μιας δικαστικής απόφασης.
- Η κατανόηση ωστόσο ως προς το τι θεωρείται στερεότυπο και προκατάληψη με βάση το φύλο σε υποθέσεις δικαστηρίου είναι βασική, ώστε να κατονομάζεται όταν παρατηρείται να συμβαίνει αλλά και να διασφαλίζεται η αποτελεσματική αντιμετώπιση του σε όλες τις πτυχές της κοινωνίας.
- Η διαιώνιση τους αποτελεί φραγμό στη δικαιοσύνη. [7]
- Εξ ορισμού, μύθοι και στερεότυπα διαχωρίζουν το νόμο από την σύγχρονη γνώση επειδή έχουν να κάνουν περισσότερο με τη φαντασία παρά με την πραγματικότητα. Αποτελούν ανορθόδοξες, παράλογες, μη επιστημονικές περιγραφές που χρησιμοποιούνται από ανθρώπους για να εξηγήσουν αυτό που δεν κατανοούν πλήρως.
- Είναι επομένως ασυμβίβαστα με το ρόλο της αναζήτησης της αλήθειας του νομικού συστήματος. Είναι μια μορφή προκατάληψης καθώς επηρεάζουν αρνητικά τη δυνατότητα ενός δικαστή να αξιολογήσει τα γεγονότα σε μια συγκεκριμένη υπόθεση με ανοικτό πνεύμα.[8]
Αφήστε μια απάντηση